Thứ Ba, 8 tháng 11, 2011

Nhân vật 2010: Ngô Bảo Châu - hạn hán và cơn mưa

Việc Ngô Bảo Châu được chọn là nhân vật năm 2010 của VietNamNet là một điều không phải bàn cãi. Lần đầu tiên trong lịch sử của Giải thưởng Fields, có một nhà toán học xuất thân từ Việt Nam, nếu không nói là từ các nước đang phát triển, nhận được vinh dự cao quí này.

Đã có quá nhiều nhận xét, rồi bài báo tôn vinh vị Giáo sư chưa đến 40 tuổi này, với đỉnh điểm là sau khi ông chính thức được trao giải tại Hội nghị Toán học Thế giới ở Ấn Độ. Chẳng hạn, Giáo sư Hoàng Tụy nhận xét ngắn gọn: "Việc Giáo sư Ngô Bảo Châu giành được giải thưởng Fields danh giá là một thành tựu tuyệt vời. Trong làng toán học Việt Nam từ trước tới nay thì đây là thành tựu xuất sắc nhất. Có lẽ cũng sẽ còn rất lâu nữa Việt Nam mới có được thành tích tương tự như vậy."
Nhà báo Hàm Châu, chuyên viết về toán học và các nhà toán học, cũng kịp xuất bản một cuốn sách dày 240 trang về ông, với nhan đề "Ngô Bảo Châu - một Nobel Toán học". Còn lãnh đạo thành phố Hà Nội cũng tranh thủ điền thêm tên ông vào danh sách "Công dân ưu tú của Thủ đô", theo công thức 10+1, nhằm tăng ý nghĩa cho dịp Đại Lễ 1000 năm Thăng Long - Hà Nội.
Thế nhưng câu chuyện về "hiện tượng Ngô Bảo Châu" trong mối liên quan đến nền khoa học và giáo dục Việt nam lại là luôn là chủ đề gây tranh cãi trên mạng, tại công sở, quán cà phê, thậm chí ở cả quanh mâm cơm gia đình.
Niềm tự hào, hay thành tựu, của nền giáo dục Việt Nam?
Các nhà lãnh đạo đất nước thì coi thành công của Ngô Bảo Châu là niềm tự hào của nền giáo dục Việt Nam. Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Tấn Dũng, cũng được Tuần Việt Nam chọn là Nhân vật của năm 2010, trong Lễ Tôn vinh Ngô Bảo Châu, đã nói: "Vinh quang này là công lao, nỗ lực, niềm tự hào của Giáo sư, gia đình, các cơ sở giáo dục, cơ sở nghiên cứu, thầy cô ở Việt Nam, Pháp, Hoa Kỳ, là niềm tự hào của giáo dục Việt Nam".
GS Ngô Bảo Châu
"Tôi đã nghe chăm chú bài diễn văn của Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng trong buổi lễ chúc mừng Ngô Bảo Châu và sau đó còn đọc lại rất cẩn thận. Trước sự tỏa sáng của Ngô Bảo Châu, bài diễn văn đã tỏ niềm tin sâu sắc vào trí tuệ Việt Nam, nhưng không nhầm lẫn cho rằng đó là thành tựu của nền giáo dục", Giáo sư Lâm Quang Thiệp bình luận trong một bài viết trên báo Tuổi Trẻ.
Tuy nhiên, cách tổ chức lễ vinh danh đó, do Bộ Giáo dục - Đào tạo đứng ra chủ trì, mặc dù có cả sự hiện diện trong buổi lễ của các đại diện Viện Khoa học - Công nghệ Việt Nam, Viện Toán và Hội Toán học, dường như lại khiến cho người ta hiểu rằng Bộ Giáo dục - Đào tạo ngầm coi thành tựu của Giáo Ngô Bảo Châu cũng là thành tựu của nền giáo dục Việt Nam. Và điều này đã làm bùng lên một cuộc tranh luận sôi nổi trong dư luận. Cá nhân người viết vẫn tin rằng lãnh đạo ngành giáo dục không dám "uống thuốc liều" mà nhận vơ" kiểu đó, nhất là trước thực trạng yếu kém của giáo dục Việt Nam hiện nay.
Trong khi đó, Giáo sư Hoàng Tụy nhẹ nhàng nhắc nhở: "Kể mà công việc vinh danh này để cho Hội Toán học Việt Nam đứng ra tổ chức thì hay hơn, và tự nhiên hơn, biết bao."
Nhiều ý kiến cho rằng nên tách quá trình phát triển tài năng toán học kiệt xuất của Ngô Bảo Châu thành hai giai đoạn, từ nhỏ cho tới khi Ngô Bảo Châu đoạt hai huy chương vàng Olympics Toán Quốc tế, và từ khi anh nhận được học bổng của Chính phủ Pháp đến khi nhận giải Fields. Họ cho rằng thành tựu mà Giáo sư Ngô Bảo Châu đạt được chủ yếu thuộc về giai đoạn thứ hai, với vai trò quan trọng của (cố) Giáo sư Thiên văn học Henry Rogermortier, Giáo sư toán học Gerard Laumon, cũng như những cơ sở đào tạo và nghiên cứu hàng đầu thế giới như Đại học Paris 13, Đại học Paris 11, và đặc biệt là Đại học Princeton.
Nhận xét về giải thưởng Fields, khi trả lời câu hỏi của báo Vnexpress là "nhiều người cho rằng, việc Giáo sư đoạt giải là thành tựu của nền giáo dục Pháp và Mỹ chứ không phải là nền giáo dục Việt Nam", Giáo sư Ngô Bảo Châu đã nói: "Nên nói chính xác hơn, thành công của cá nhân tôi phụ thuộc nhiều vào môi trường nghiên cứu khoa học của Pháp và Mỹ. Nhiều tố chất toán học ở tôi đã được hình thành từ thời gian học phổ thông ở Việt Nam, vì vậy phủ nhận nền giáo dục Việt Nam ở đây là rất không công bằng".
Đánh giá về giai đoạn một, ký giả Kim Dung của Tuần Việt Nam, trong bài viết "Từ Ngô Bảo Châu nghĩ về trí tuệ Việt Nam", đã nhận xét: "Cũng có thể nói, Ngô Bảo Châu đã sinh ra dưới một ngôi sao may mắn. Tư chất thông minh, kế thừa cái gien của cha và mẹ đã đành, những ngôi trường học tập của Ngô Bảo Châu khi còn nhỏ, lại đều là những trường đỉnh của giáo dục."
"Những trường đỉnh" mà ký giả Kim Dung đề cập bao gồm Trường Thực nghiệm Giảng võ của Giáo sư Hồ Ngọc Đại, Trường PTCS Trưng Vương Hà Nội với lớp chuyên toán của thầy Tôn Thân, và lớp chuyên toán A0 của Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Còn khi nói tới cái gốc để từ đó Ngô Bảo Châu có thể hái những quả ngọt như giải Fields bây giờ, Giáo sư Hoàng Tụy đã đặc biệt nhấn mạnh đến Trường Thực nghiệm, mà ông cho là tân tiến hơn rất nhiều so với phần còn lại của nền giáo dục về phương pháp và thái độ tôn trọng với trẻ em.
Cũng chính Giáo sư Ngô Bảo Châu, khi trả lời phỏng vấn ký giả Kim Dung của Tuần Việt Nam vào cuối năm 2009, đã thẳng thắn nhìn nhận: "Thật ngây thơ khi ta đưa chuyện giật giải quốc tế của một học sinh lên thành một thành tích của ngành giáo dục."
Mặc dù, ông vẫn đánh giá rằng "nó là một một sự khuyến khích rất lớn để các bạn trẻ cố gắng học giỏi hơn", bởi "học nghiêm túc là một việc rất khó nên cần được xã hội khuyến khích".
Giáo sư Lâm Quang Thiệp, cũng trong bài báo trên Tuổi Trẻ, đã kết luận: "Chính bài diễn văn (của Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng) đã hai lần nhắc lại sự cần thiết phải cải cách giáo dục. Nếu sự kiện Ngô Bảo Châu có tác động nào đó đến quyết định về cải cách giáo dục của Đảng và Chính phủ mà Thủ tướng đã phát biểu thì tôi cho rằng đó là một trong những đóng góp lớn nhất của sự kiện này."
Cơn mưa rào xuống mảnh đất khô hạn
Khi được tin Giáo sư Ngô Bảo Châu được trao giải Fields, Giáo sư Hoàng Tụy đã thốt lên: "Giải thưởng của Giáo sư Ngô Bảo Châu như cơn mưa rào xuống mảnh đất khô hạn".
Hơn 4 tháng sau sự kiện này, Thủ tướng Chính phủ đã ký quyết định thành lập Viện Nghiên cứu Toán Cao cấp, với mục tiêu là trở thành một trung tâm toán học xuất sắc, có môi trường làm việc tương đương với một số nước phát triển về Toán, để trao đổi học thuật nhằm nâng cao năng lực khoa học của các nhà nghiên cứu, giảng dạy và ứng dụng toán học Việt Nam.
Những người trong cuộc kể lại rằng, chính Bộ trưởng Giáo dục - Đào tạo Nguyễn Thiện Nhân là người đã có công chớp lấy ý tưởng của một đề án thành lập một trung tâm toán cao cấp - được Giáo sư Hoàng Tụy xây dựng từ nửa sau của những năm '90 - sau khi nghe Giáo sư Nguyễn Khoa Sơn nhắc lại trong một cuộc trao đổi giữa ông Nhân với các nhà toán học trong nước và Việt Kiều. Trong cuộc gặp đó, diễn ra bên lề kỳ thi Toán Quốc tế, do Việt Nam lần đầu tiên đăng cai vào năm 2007, các giáo sư Việt Kiều đã dự đoán khả năng Giáo sư Ngô Bảo Châu sẽ đoạt giải Fields vào năm 2010.
Việc thành lập viện này là một bước đi cụ thể thực hiện "Chương trình trọng điểm quốc gia phát triển Toán học 2010-2020", do Phó Thủ tướng Nguyễn Thiện Nhân chủ trì xây dựng đã được chính phủ phê duyệt vài ngày trước khi Giáo sư Ngô Bảo Châu nhận giải Fields, với tổng kinh phí là 651 tỷ đồng. Khách quan mà nói, đây là một điểm sáng thực sự trong hàng loạt các ý tưởng và đề án do ông khởi xướng sau 4 năm trên cương vị bộ trưởng giáo dục.
Tuy nhiên, vị chuyên gia một thời của Viện Nghiên cứu Tên lửa, trong khi tỏ ra khá quyết liệt trong chương trình "chế tạo tên lửa" (kể cả chương trình đào tạo 20 ngàn tiến sĩ), lại dường như khá "dè dặt" với chương trình "chuẩn bị bệ phóng" (cải cách giáo dục).
Chính vì vậy, quan điểm của Giáo sư Lâm Quang Thiệp cũng hoàn toàn được Giáo sư Hoàng Tụy chia sẻ. Đặc biệt là ít nhất một lần trước đó, ông đã thất bại trong việc thuyết phục người phó của Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng về sự cần thiết phải tiến hành cải cách giáo dục.
(Cần phải nhắc thêm rằng ngay từ năm 2004, Giáo sư Hoàng Tụy cùng 23 nhà khoa học và giáo dục, trong đó có 5 giáo sư Việt kiều, đã có bản kiến nghị chính thức gửi lên Trung ương, đề nghị cần phải "xây dựng lại giáo dục từ gốc", tức là phải thực hiện về một cuộc cách mạng giáo dục triệt để. Bản kiến nghị này đã được sự ủng hộ khá rộng rãi của xã hội, các nhà khoa học và các nhà quản lý.)
Vào năm 2009, Giáo sư Hoàng Tụy đã được chính Phó Thủ tướng Nguyễn Thiện Nhân, mời đến bộ này để thuyết trình cho ông và các thuộc cấp về cải cách giáo dục trong khoảng một tiếng rưỡi đồng hồ. Và nội dung chính của bản thuyết trình này đã được Giáo sư Hoàng Tụy gửi đăng trên báo Tia Sáng với nhan đề "Giáo dục: Xin cho tôi nói thẳng", sau vài tuần không thấy phản hồi gì từ phía lãnh đạo Bộ Giáo dục - Đào tạo.
Giáo sư Lâm Quang Thiệp lại giải thích sự "dè dặt" của người đứng đầu ngành giáo dục Việt Nam theo cách khác. Khi so sánh giữa "chứng minh bổ đề Langlands" và "giải bài toán cải cách giáo dục", vị giáo sư này đã hóm hỉnh nhận xét:
"Chứng minh bổ đề Langlands là bài toán khó tầm cỡ thế giới đến mức nhiều nhà toán học xuất sắc đã tìm cách chứng minh trong suốt 30 năm qua mà không thành công... Nhưng khi chứng minh bổ đề Langlands chắc là anh (Ngô Bảo Châu) đã suy nghĩ một mình. Và số người hiểu thấu đáo và kiểm tra được sự đúng đắn chứng minh của Ngô Bảo Châu có lẽ ít hơn một phần triệu trên trái đất này.
Cải cách giáo dục cũng là một bài toán khó. Bởi ai cũng có thể nói về giáo dục nên nhiều người nhầm tưởng rằng làm giáo dục là dễ. Thực tế, bài toán cải cách giáo dục rất khó vì nó có quá nhiều biến số và động chạm đến tất cả mọi tầng lớp, mọi cá nhân trong xã hội.
Đặc biệt, ... bài toán về cải cách giáo dục Việt Nam không ai có thể giải được một mình, dù người đó có trí tuệ lớn và quyền lực cao như thế nào. Mặt khác, cải cách giáo dục của một nước muốn thành công cần tìm được sự đồng thuận của hàng triệu người.
... cuối cùng mọi người hầu như đi đến thống nhất: sự yếu kém trầm trọng của nền giáo dục nước ta không thể xử lý bằng từng giải pháp riêng lẻ chắp vá như mấy năm qua, mà cần một cuộc cải cách giáo dục sâu rộng và triệt để."
Sau cơn mưa rào, bầu không khí trong lành trở lại?
Giáo sư Ngô Việt Trung, Viện trưởng Viện Toán, đã nói: ""Hoàng Tụy và Ngô Bảo Châu là hai ngôi sao sáng của toán học Việt Nam đương đại".
Không chỉ có vậy. Dường như giữa hai nhà toán học, một già một trẻ, này có rất nhiều điểm tương đồng, nhất là trong quan điểm về cải cách giáo dục.
Chẳng hạn, hầu như tất cả những mà Giáo sư Ngô Bảo Châu nhận xét rải rác khi trả lời phỏng vấn giới truyền thông, hay trong các phát biểu đây đó, về những tồn tại của nền giáo dục Việt Nam, người ta đều có thể tìm thấy trong các kiến nghị, bài viết, hay trong các trả lời phỏng vấn của Giáo sư Hoàng Tụy. Bất kể đó là vấn đề tiền lương cho giáo viên, bệnh hình thức trong giáo dục, hay câu chuyện phẩm hàm, bằng cấp.
Có thể đơn cử một ví dụ khi họ nói về "chức danh giáo sư".
Khi nhận xét về việc chuyển cách gọi học hàm giáo sư thành chức danh giáo sư, Giáo sư Hoàng Tụy nói:"Thật ra, chỉ có ở nước ta và cũng chỉ từ giữa năm 80 trở đi mới coi giáo sư là phẩm hàm để phong thưởng, chứ các nước khác, giáo sư là chức vụ khoa học, với nội dung chức trách cụ thể, cần tuyển chọn người đủ năng lực để đảm nhiệm. Sự khác biệt không chỉ ở ngôn từ, mà ở mục đích và nội dung công việc. Do quan niệm học hàm theo kiểu phong kiến nên nhiều người chỉ có chức quyền dễ dàng được phong giáo sư, cho dù chẳng có trình độ gì. Ngược lại, nhiều nhà khoa học trẻ, rất xứng đáng thì trầy trật mãi vẫn bị loại. Hậu quả là ta có quá nhiều giáo sư, phó giáo sư hữu danh vô thực, cách xa chuẩn mực quốc tế, đồng thời cũng mất đi không ít nhà khoa học trẻ tài năng mà lẽ ra, nếu được công nhận vị trí xứng đáng đã có thể đóng góp nhiều cho đất nước...."
Còn Giáo sư Ngô Bảo Châu thì nhận xét: "Ý kiến riêng của tôi có lẽ sẽ gặp nhiều sự phản đối. Tôi cho rằng giáo sư nên trở thành một chức vụ có một đồng lương xứng đáng và có một trách nhiệm cụ thể. Ở các nước, phong giáo sư là việc của các trường, nhưng với tình trạng yếu kém chung của chúng ta, có lẽ việc phong chức vụ giáo sư vẫn phải đặt ở cấp nhà nước, tuy là chức giáo sư vẫn phải bổ về các trường."
Hay: "Chúng ta cần có ý thức lập nên một qui trình đề đào thải một cách triệt để tất cả những hiện tượng hữu danh vô thực. Điển hình là việc phong giáo sư như phong phẩm hàm quí tộc theo hình thức hiện nay. Tôi có được phong giáo sư vào năm 2005. Tất nhiên là tôi rất hãnh diện về sự công nhận của các đồng nghiệp trong nước. Nhưng cho đến thời điểm này, tôi vẫn tự thắc mắc rằng liệu việc tôi chấp nhận học vị giáo sư có phải là một sai lầm hay không."
Có một câu hỏi đặt ra: Tại sao trong khi những đóng góp của Giáo sư Hoàng Tụy, bị người ta phớt lờ, hay phản ứng lại bằng cách này hay cách khác, thì những nhận xét của Giáo sư Ngô Bảo Châu, dù khó nghe, lại luôn được người ta nhanh chóng phản hồi, hoặc chí ít cũng vui vẻ bỏ qua?
(Thậm chí, ngay trong lễ vinh danh dành cho ông, Giáo sư Ngô Bảo Châu đã mở đầu bài phát biểu bằng câu: "Kính thưa Chủ tịch Hội đồng Học hàm (thay vì Hội đồng chức danh...), Phó Thủ tướng Nguyễn Thiện Nhân!" Thế mà Phó Thủ tướng Nguyễn Thiện Nhân vẫn tìm mọi khoảng trống trong lịch trình dày đặc của mình, để đến thăm Giáo sư Ngô Bảo Châu và ngồi nghe ông góp ý.)
Có thể có nhiều cách lý giải thích khác nhau. Nhưng không thể phủ nhận một lý do cơ bản là mọi hành động, từ sự tôn vinh, chế độ đãi ngộ, đến thái độ cầu thị, dành cho Giáo sư Ngô Bảo Châu, rõ ràng là những minh chứng tốt nhất thể hiện sự quan tâm những người lãnh đạo, nhất là của ngành giáo dục, đối với giới khoa học - một điều xưa nay không ít người tỏ ra nghi ngờ.
Người viết bài này muốn bổ sung thêm một cách lý giải, mà có thể chưa hẳn đã chính xác, cho độc giả tham khảo.
Có lẽ, lối nói nhẹ nhàng, tưng tửng của một vị giáo sư tuổi đời còn khá trẻ, lại chủ yếu làm việc ở hải ngoại (ngoài việc mang cả quốc tịch Pháp), đã khiến cho lời nói của ông dễ lọt tai họ hơn chăng? Hay chí ít, có lẽ họ không có cái cảm giác bị "dạy bảo", như khi ngồi nghe bậc "Sĩ phu thời nay" (tên cuốn sách do NXB Tri Thức ấn hành năm 2007, nhân kỷ niệm 80 năm ngày sinh của Giáo sư Hoàng Tụy).
"Cơn mưa rào" đã không chỉ có ý nghĩa đối với "mảnh đất khô hạn", như cách ví von của Giáo sư Hoàng Tụy. Sau "cơn mưa rào", bầu không khí dường như cũng trong lành trở lại(?!)

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét